Bijen zijn eigenlijk kleine superhelden, ze hebben gigantisch goede zintuigen om de wereld om zich heen te ontdekken. Ik vind het verwonderlijk dat zo’n klein insect zoveel voedsel kan vinden. Ik kan op een goede dag me sleutels al niet eens vinden.

Bijen hebben uiterst goede zintuigen om met elkaar te communiceren.De communicatie is uitermate fijn afgesteld en ontzettend complex. Bijen communiceren door middel van trillingen, de bijendans en als belangrijkste feromonen.

Een lichte verandering in de feromonen huishouding kan een totaal andere reactie in het bijenvolk oproepen.

Bijenzintuigen

Uiteraard zouden de feromonen nutteloos zijn zonder alle zintuigen waar ze over beschikken. Bijvoorbeeld een bijen antenne kan temperatuur verschillen van wel 0.5 graden C onderscheiden. Ook kan een werkster opvangen wat de luchtvochtigheid en CO2 gehalte in de lucht is. De antennes bevatten zelfs haartjes waar ze de windsnelheid mee kunnen meten.

De meest belangrijke zintuigen op een rij.

• 2 antennes met ieder:
  Dar:   15.000 sensoren
  Werkster:  3000 sensoren
  Koningin:   1500 sensoren

• Tong
• 2 facette ogen
• 3 punt ogen
• Haren op het lichaam
• Elektromagnetisch sensoren
• zwaartekracht sensoren

Feromonen

Ons lichaam wordt geregeld door hormonen, zo kan ons lichaam met verschillende organen communiceren en afstemmen. En als mensen iets tegen elkaar willen zeggen dan praten ze met elkaar. Mensen gebruiken dan luchttrillingen om te communiceren.

Bijen kunnen niet praten daarom gebruiken bijen feromonen. Een feromonen kan je zien als een uitwendig hormoon. De bijen gebruiken feromonen om signalen aan elkaar door te geven.

Over de miljoenen jaren hebben bijen zich ontwikkeld tot een superorganisme. Wat waarschijnlijk begon met een simpel feromonen systeem is uitgegroeid tot een uitermate complex communicatiemiddel wat wij mensen echter nog maar beperkt begrijpen.

De communicatie in het bijenvolk is geen eenrichtingsweg, de koningin, werksters en darren signaleren elkaar constant en er is ook een uitermate efficiënte balans in de kast aanwezig.

In een kast zijn er ongeveer 15 verschillende soorten feromonen en elke feromoon kan weer anders ontvangen worden door een koningin, dar of werkster. Bijvoorbeeld een koninginnen feromoon veroorzaakt een verschillende reactie als een dar zou geven of werkster.

Een feromoon is geen totaal oplossing voor een bepaald probleem. Wat ik hiermee bedoel is dat elke taak welke verricht moet worden wordt aangegeven met een cocktail van verschillende feromonen. En verschillende feromoon verhoudingen kan een andere taak signaleren.

Ook kan een bij de feromonen op verschillende manieren opvangen, ze kunnen de feromoon ruiken door de antennes of voelen door hun mond, voeten en antennes.

Feromonen worden aangewakkerd door verschillende situaties en stemmingen. Hieronder een lijst met de meest algemene feromonen.

Alarm Feromoon

Er zijn twee types alarmferomonen, de eerste wordt geproduceerd in de mandibulaire klier welke zich in de boven kaak van werkbijen bevind. De meest belangrijke substantie voor het geven van een alarm signaal is 2-haptanon. Wanneer bijen een indringer bijten kan dit een verlamming veroorzaken. Hierna zullen de bijen de indringer opruimen

Het tweede alarm feromoon wordt geproduceerd in de koschevnikov klier in werkbijen. Dit feromoon kan tot wel 40 verschillende vluchtige substanties bevatten. De substantie wordt door de gifblaas en de angel naar buiten gebracht. Mocht je ooit gestoken worden zullen andere bijen door dit feromoon ook agressief reageren. Dit alarm feromoon is echter niet hetzelfde als het bijengif.

Als je imkert met handschoenen is het verstandig om deze regelmatig schoon te maken. Mocht je een paar keer gestoken zijn in de handschoen kan de feromoon in de handschoen blijven zitten. Dit kan uiteindelijk tot agressieve reacties lijden, zelfs als je nog niet eens bent begonnen met de inspectie.

Koninginne feromoon

het koninginne feromoon is een complexe cocktail van verschillende chemicaliën. Gedurende de ontwikkeling van de koningin kunnen de verhoudingen van het feromoon veranderen.

Er zijn 2 hoofdgroepen namelijk het koningin mandibulaire feromoon (QMP) en het Queen Retinue Pheromone QRP (kon de nederlandse vertaling niet vinden).  

• Koningin Mandibulaire Feromoon (QMP)

Dit feromoon bevat 4 hoofdbestanddelen, namelijk 9-ODA, 9-HDA, HOB and HVA. Er is een hoop onderzoek gedaan in 9-ODA en 9-HDA. Omdat de verhouding van deze stoffen vrij groot zijn is het makkelijker om het effect van deze stoffen te testen.

9-ODA wordt geproduceerd in de bovenkaak en verhinderd de productie van nieuwe koninginnen ook onderdrukt het de ontwikkeling van de eierstokken van de werksters. Dit zorgt ervoor dat je geen eierleggende werksters kan krijgen. 9-HDA zorgt voor kalmte in het volk.

• Queen retinue pheromone (QRP)

Er is ontzettend veel onderzoek gaande omtrent feromonen. En wetenschappers ontdekken elk jaar steeds meer. Aan het begin van dit millennium zijn er bijvoorbeeld 4 nieuwe substanties geïdentificeerd in het koninginnen feromoon.

Over het eerst besproken feromoon werd altijd gedacht dat deze de hofstaat van de koningin verzorgde. Echter was dit feromoon niet de enigste reden dat de koningin een hofstaat om zich heen heeft. De nieuwe substanties samen met eerder genoemde zorgen voor de hofstaat.

   Verschil bevruchte en onbevruchte koningin

In verschillende stadia van het koninginnen leven regelen feromonen verschillende taken. Deze samenstelling is uiterst belangrijk om het volk de juiste taken te laten uitvoeren. Dat er verschillen zijn is bekend, er is bijvoorbeeld gemeten dat er in onbevruchte koninginnen minder 9-HDA en HOB aanwezig is.

Tergiet klier feromoon

De tergiet klier bevind zich in de achterlijf van de koningin. Deze klier is onderdeel van een complex scala aan feromonen. Bijen borstelen over deze klier en distribueren het verder naar andere bijen. Dit feromoon werkt in samenwerking met het QMP uit de bovenkaak.

Dufour’s klier feromoon/ eimarkeringsferomoon

De klier van dit feromoon bevindt zich in het achterlijf vlakbij de angel. Wanneer de angel wordt bewogen komt er een beetje feromoon vrij. Dit gebeurt bijvoorbeeld als de koningin een eitje legt. Dit feromoon is heel specifiek per bij, hierdoor kunnen de bijen onderscheiden of het eitje is gelegd door de koningin of door een eitjes leggende werkster.

Nasonov feromoon

Werkbijen hebben op hun achterlijf een klier welke de specifieke kast lucht bepaald. Elk bijenvolk heeft een unieke kast lucht, welke de vliegbijen herkennen bij hun terug reis.

Wanneer bijen dit signaal afgeven doen ze dit met meerdere op de vliegplank. Ze zullen hun achterwerk omhoog steken, waarbij de klier te zien is. Tegelijkertijd slaan ze met hun vleugels om het feromoon te verspreiden.

Dit ventileren is belangrijk voor bijen om de weg terug te vinden. Wanneer een koningin op bruidsvlucht gaat zullen er veel bijen op de vliegplank met hun vleugels wapperen. En als de koningin eenmaal de weg terug heeft gevonden kan het volk beginnen aan een nieuwe toekomst.

Arnhart/ voetafdruk feromoon

In de voet van een bij zit de arnhart klier, als de bij door de kast loopt zal hij dit feromoon op de raat achterlaten en zo weten bijen waar de andere bijen zijn. De bijen die dit ontvangen kunnen dit ook waarnemen door hun pootjes. Bijen kunnen als het ware dus ruiken met hun pootjes.

Als je een nieuwe broedkamer op een kast zet, bevindt hier zich nog geen feromoon in. Het kan dan helpen om twee bezette ramen in de nieuwe broedkamer te hangen. Dan weten de bijen dat er nieuwe kast ruimte beschikbaar is.

Broed feromoon

Dit feromoon wordt geproduceerd in de speekselklieren van de larven. Dit feromoon onderdrukt onder meer de eierstokken van de werksters. Bijen welke binnen dienst hebben en in aanmerking komen met dit feromoon, nemen de taak op als verzorgster. Dit feromoon is kenmerkend voor werkster larve hierdoor kan er ook verschil gemaakt worden tussen werkster larve en darren larve. Als het bijenvolk in de zomer groeit komt er meer feromoon los waardoor meer bijen zich op de verzorging voor larven zullen richten.

Darren feromoon

het darrenferomoon wordt gemaakt in de eerste 9 levensdagen van de dar. Dit feromoon ontwikkeld de dar in een klier welke in zijn voorhoofd zit. Dit feromoon is belangrijk voor de vorming van darrenverzamelplaatsen. Het feromoon trekt andere darren en onbevruchte koninginnen aan. Het is echter niet zeker of dit feromoon wordt gebruikt om te communiceren met werkbijen.

Foerageer feromoon

Vliegbijen geven dit feromoon door aan andere bijen doormiddel van trophallaxis. Dit is een methode hoe bijen eten aan elkaar doorgeven. Het feromoon wordt geproduceerd in de maag van de honing bij.

Als de andere bij veel van dit feromoon ontvangt weet hij dat er weinig dracht is. Wanneer de andere bij weinig feromoon ontvangt weet deze dat er veel dracht is en kan deze ook een vlieg taak op zich nemen.

Effecten van feromonen op een rij

De anatomie van een koningin en een werkbij zijn ongeveer vergelijkbaar. Ze beschikken beide over dezelfde klieren. Echter doordat de koningin een metamorphose is doorgegaan, beschikt deze over bepaalde capaciteiten welke een gewone werkster niet heeft.

Er heerst een symbiose tussen de bijen en communiceren doen ze dus via feromonen. Hieronder vind je een lijst met verschillende effecten een feromoon kan hebben op de ontvanger.

Koningin

1. Koningin Mandibulaire Feromoon (boven kaak): Onderdrukt het bouwen van koninginnendoppen (speeldoppen), onderdrukt de eierstok ontwikkeling in werksters. Stimuleert foerageren, Trekt darren aan (9-ODA), stimuleert de ontwikkeling van de hof staat.  
2. Bijen gif klier: Focus signal for drones during propagation flight/ Worker bees during swarming.
3. Dufour’s klier: vruchtbaarheids signaal voor darren, markeert darren eitjes.
4. Koschevnikov klier: Activates nourishing bees/ attracts drones during propagation flight./ Concentrates the swarm.
5. Tergiet klier: onderdeel van het QRP feromoon./ Stimuleert geslacht ontwikkeling bij darren/ Geeft richting aan voor darren tijdens de bruidsvlucht.
6. Arnhart klier: Onderdeel van het QRP feromoon, Distribueert de kast geur.

Werkbij

1. Mandibulaire Feromoon (boven kaak): Alarm signaal wat een reactie triggert bij andere werksters.
2. Bijen gif klier: Alarm signaal dat de ander werksters stimuleert om agressief te reageren.
3. Dufour’s klier:  Darren leggende werksters geven dit feromoon af als ze eitjes leggen.
4. Nasonov klier: Geeft een speciefieke kast geur af waardoor bijen de juiste bijenkast terug kunnen vinden.
5. Arnhart klier: Distribueert de kast geur..
6. Fourageer feromoon: stimuleert fourageren.

Nawoord

Het onderwerp feromonen is ontzettend complex en zoals je boven kon lezen heb ik zeker niet alle info op een rij. Echter geeft bovenstaand stuk volgens mij een redelijk beeld over wat er in het bijenvolk afspeelt.

Bijen produceren niet constant de zelfde feromonen. Welk feromoon vrij komt op welk moment ligt aan de externe factoren een bijenkast tegenkomt. Factoren zoals voedsel, stress, leeftijd en seizoen spelen allemaal een rol in de feromonen huishouding.

De verhoudingen van de verschillende feromonen is eindeloos en wetenschappers ontdekken steeds meer over deze complexe communicatie. Bovenstaande informatie is niet geweldig diepgaand maar geeft je wellicht een goede introductie.